بنا به قول مشهور، حضرت زینب‏علیها السلام  سومین فرزند فاطمه زهراعلیها السلام در روز پنجم جمادى‏الاول سال پنجم یا ششم هجرى چشم به جهان گشودند. در این زمان، پیامبر اكرم ‏صلى الله علیه وآله در خارج از مدینه بودند.

در لحظات پایانى ظهر عاشورا وقتى بالاى سر پیكر خونین برادر و مقتداى خود امام حسین‏علیه السلام آمدند، با این جمله: پروردگارا این هدیه و قربانى را از اهل‏ بیت پیامبرصلى الله علیه وآله قبول فرما، نهایت اخلاص و فداكارى خود را به جهانیان اعلام كرد... امیرالمؤمنین‏علیه السلام نام‏گذارى این كودك را به تاخیر انداختند تا رسول خدا صلى الله علیه وآله به مدینه برگشتند. آن حضرت به فرمان الهى نام این مولود مبارك را زینب گذاشتند و توصیه فرمودند كه این طفل را همواره گرامى بدارید؛ چون او شبیه جده‏اش خدیجه كبرى‏علیها السلام است.

 یعنى همان‏گونه كه حضرت خدیجه‏ علیها السلام در آغاز بعثت ‏با شجاعت و فداكارى متحمل زحمات زیادى شد تا نهال نورسته اسلام حفظ و بارور شود، حضرت زینب‏علیها السلام نیز با صبر و ایثار و تحمل سخت‏ترین فشارها از به خطر افتادن اساس اسلام جلوگیرى به عمل مى‏آورند.

 در توصیف آن حضرت مى‏گویند: حضرت در وقار شخصیت چون جده‏اش حضرت خدیجه ‏علیها السلام و در عفاف و عصمت همانند مادرش زهرا علیها السلام بود.

زینب كبرى تا حدود پنج ‏یا شش سالگى، تحت اشراف شخص پیامبراكرم ‏صلى الله علیه وآله و در آغوش مادر بزرگوارش حضرت زهرا علیها السلام پرورش یافت و از این پس، مسؤولیت تربیت و پرورش او به عهده على‏ علیه السلام گذارده شد. تا این ‏كه در سال هفدهم هجرى به همسرى پسرعمویش، عبدالله بن جعفر درآمد.سالها بعد زمانی كه مردم با امیرالمؤمنین على بن ابى‏طالب‏ علیه السلام بیعت كردند، حضرت براى یارى پدر از مدینه به كوفه رفت و در مدت پنج‏ سال دوران سخت‏ حكومت على‏ علیه السلام، همواره یار و تسكین بخش غم‏هاى پدر بود و زنان كوفه را آموزش مى‏داد... چون على‏علیه السلام در محراب عبادت با شمشیر ابن ملجم مرادى ضربت‏ خورد، پرستارى آن حضرت را برعهده گرفت و به دنبال شهادت امیرالمؤمنین ‏علیه السلام و هنگام نوبتامامت ‏برادر بزرگش امام حسن‏علیه السلام در كنار برادر قرار گرفت و آن‏گاه كه امام حسن‏علیه السلام از كوفه به مدینه برگشت، به همراه ایشان حضرت زینب‏علیها السلام نیز به مدینه آمد. وقتى كه در سال پنجاه هجرى معاویه حضرت امام حسن‏علیه السلام را مسموم كرد باز غمخوارى و پرستارى برادر با زینب بود و پس از شهادت امام حسن‏علیه السلام در خدمت امام حسین‏علیه السلام بود و زمانى كه در سال شصت هجرى امام حسین‏علیه السلام عازم مكه شد، به همراه آن حضرت از مدینه خارج شد و از آن لحظه به بعد تا روز عاشورا در خدمت‏ به قیام اباعبدالله‏علیه السلام تلاش مى‏كرد و لحظه‏اى از آن حضرت جدا نشدند. نقل مى‏كنند در جریان حركت‏ به سوى عراق ابن عباس به امام حسین‏علیه السلام گفت اگر ناگزیر باید به این سفر بروید، حداقل این زنان و بچه‏ها را با خود نبرید. در این لحظه، حضرت زینب‏علیها السلام  خطاب به ابن عباس فرمود: ... سوگند به خدا از حسین جدا نخواهم شد، همراه او خواهم بود با او زندگى كرده و با او مى‏میرم. (1)

در روز عاشورا با ایثار چند برادر و فرزند و برادرزاده و... فداكارى در راه خدا را به حدى رساند كه حتى ملكوتیان را به تعجب واداشت و از عصر عاشوراى سال شصت هجرى به بعد رسالت پیام‏رسانى خون شهیدان و سرپرستى و رهبرى اسیران نهضت عاشورا را برعهده گرفت و لحظه‏اى از حمایت امام زین‏العابدین‏علیه السلام غافل نگشت و بارها در این سفر خوفناك جان آن حضرت را از خطراتى كه او را تهدید مى‏كرد نجات بخشید. حضرت زینب با ایراد خطبه‏هاى آتشین پایه كاخ‏هاى ستم بنى‏امیه را به لرزه درآورد و در یك كلام، با این كار همه تبلیغات و نقشه‏هاى دشمنان را خنثى و نفاق منافقان را رسوا و غفلت غافلان را برطرف ساخت. اگر تلاش بى‏نظیر و فداكارى كامل زینب نبود، به یقین جریان كربلا را بنى امیه یا به فراموشى مى‏سپردند یا از مسیر حیات‏بخش خود منحرف مى‏كردند و به قول شاعر:

سر نى در نینوا مى‏ماند اگر زینب نبود

 كربلا در كربلا مى‏ماند اگر زینب نبود

 چهره سرخ حقیقت‏بعد از آن طوفان رنگ

پشت ابرى از ریا مى‏ماند اگر زینب نبود

آن حضرت سرانجام، پس از انجام كامل این رسالت ‏سنگین یك سال و نیم پس از جریان عاشورا در رجب سال شصت و دو هجرى با كوله‏بارى از غم و اندوه چشم از جهان فرو بست.

فضایل و اوصاف زینب علیها السلام

حضرت زینب ‏علیها السلام به اعتراف همه تاریخ ‏نویسان، آراسته به همه فضایل و خصلت‏هاى والاى اخلاقى و الهى بودند و در سایه این كمالات به مرتبه‏اى از منزلت انسانى دست ‏یافتند كه شایستگى محرم راز الهى و امین ودایع امامت و ولایت‏ بودن را حداقل در بخشى از عمر شریفشان به خود اختصاص دادند.  حضرت این کمالات را به بركت عنایات خاص الهى و پاكى سرشت و نحوه تربیت و پرورش در دامن پیامبرصلى الله علیه وآله و فاطمه‏ علیها السلام و امیرالمؤمنین‏علیه السلام و تلاش‏هایى كه در راستاى كسب سجایاى اخلاقى و به جاى آوردن عبادات و فرامین الهى انجام داده بود به دست آورد.

 القابى كه براى آن حضرت نقل شده  ‏به گوشه‏هایى از عظمت‏ شخصیت این بزرگ بانوى اسلام دلالت دارند. از جمله: عالمه غیر معلمه، نائبه الزهراء، عقیله النساء، الكامله، ولیدة الفصاحة، صدیقة الصغرى، معصومة الصغرى، صابرة محتسبه، بطلة كربلا، سلیلة الزهراء، امینة‏الله، محدثه، ناموس كبریا، قرة عین مرتضى، عقیلة بنى هاشم، محبوبة المصطفى، زاهده، عابده، نابغة الزهرا، سرّابیها و... برخورد حضرت زینب‏علیها السلام در برابر دشمنان بسیار اعجاب‏انگیز است. وى با ستمگران با تمام وجود به مبارزه برخاست در حالى ‏كه آنان در اوج عظمت و اقتدار بودند. خطبه بى‏نظیرى را در حضور دژخیمان ایراد نمود وشجاعت‏ بى‏مانندى را از خود به نمایش گذاشت. همان‏گونه كه بیان شد،هر یک این لقب‏ها به گوشه كوچكى از فضیلت‏ها و اوصاف برجسته آن حضرت دلالت دارند به عنوان نمونه، درباره برخى از این اوصاف و كمالات توضیح مختصرى در این قسمت ارائه مى‏گردد:

1. خداشناسى و عرفان: بى‏شك همه كمالات آن حضرت در كل، علاوه بر بیان ابعاد مختلف شخصیت‏ بى‏نظیر این بانوى بزرگوار، به درجه بالاى عرفان و خداشناسى او دلالت دارد. اگر مرتبه توحیدش قریب به مرتبه توحید حضرات معصومان نبود، هرگز نمى‏توانست‏ سكاندار طوفان كربلا باشد.

هنوز كودكى بیش نبود كه از پدر بزرگوارش على‏علیه السلام سؤال كرد: آیا مرا دوست دارى؟ حضرت فرمودند: بله دخترم؛ فرزندان ما پاره‏هاى جگرهاى ما محسوب مى‏شوند. آن‏گاه زینب‏علیها السلام عرض كرد:"محبت و خدا دوستى با حب فرزندان در قلب مؤمن چگونه جمع مى‏گردد؟ اگر گریزى از این دو امر نیست، باید گفت: دوستى محض از آن خدا و مهرورزى براى فرزندان است." با این بیان، دختر زهراعلیها السلام كمال معرفت‏ خود را در توحید خالص به نمایش گذاشت.

در همان دوران كودكى حضرت زینب‏علیها السلام، پدر بزرگوارشان به او فرمود: دخترم! بگو: یك زینب گفت: یك. آن‏گاه على‏علیه السلام فرمودند بگو: دو. در این لحظه حضرت زینب سكوت كردند. چون سكوت ایشان طول كشید على‏علیه السلام فرمودند: دخترم! چرا سكوت كردى؟ عرض كرد: پدر جان با زبانى كه گفته‏ام یك، توان دو گفتن را ندارم. امیرمؤمنان على‏علیه السلام از این پاسخ بسیار عمیق دخترشان خیلى خوشحال شدند و او را كه در این حال طفلى بیش نبودند، مورد تفقد و محبت قرار دادند. 

2. علم و دانش: براى شناخت مقام علمى حضرت زینب‏علیها السلام مى‏توان به امور زیادىتوجه و استناد کردكه از جمله آن‏هاست:

- خطبه‏هاى بسیار بلند و پرمحتوایى كه از آن بانوى گرامى به جاى مانده است.

- به شهادت همه تاریخ نویسان در كوفه، ایشانكلاس‏هاى تفسیر و آموزش قرآن داشتند و زن‏هاى كوفه را با قرآن و احكام اسلامى آشنا مى‏ساختند.

- راویان بزرگى چون عبدالله بن عباس از او روایت‏هاى زیادى را نقل مى‏كند كه از جمله این روایات است‏ خطبه تاریخى حضرت زهراعلیها السلام، این در حالى است كه زینب در زمان خوانده شدن این خطبه پنج‏ یا شش سال بیشتر نداشت و ابن عباس با این عبارت از آن حضرت در روایاتى كه از او نقل مى‏كند، یاد كرده است: «حدثنى عقیلتنا زینب ؛بانوى فهیم و اندیشمند ما زینب بر من چنین روایت كردند. و برخى از او با تعبیر حبر و بحر یعنى سرشار از علم و دریاى علم یاد مى‏كنند. حتى زمانى كه در مجلس یزید آن خطبه آتشین را بیان كردند، یزید درباره‏اش گفت: اینان خاندانى هستند كه فصاحت و دانش و معرفت را از پیامبر به ارث برده‏اند و آن را با شیر مادر نوشیده‏اند.  از شیخ صدوق روایت‏شده است كه زینب به جهت علم و دانش زیادى كه داشت، از سوى امام حسین‏علیه السلام نیابت ‏خاص داشت و مردم در مسائل شرعى (حلال و حرام) به ایشان رجوع مى‏كردند. در یك مورد نقل شده است روزى امام حسن و امام حسین‏علیهما السلام درباره بعضى از سخنان پیامبر اكرم‏ صلى الله علیه وآله با هم گفت‏وگو مى‏كردند، حضرت زینب ‏علیها السلام وارد شدند و در بحث ایشان شركت كردند و مساله را با تمام صورى كه داشت‏ با تفصیل تمام تبیین فرمودند. حضرت امام حسن‏علیه السلام وقتى این توانایى فوق‏العاده خواهر را دیدند، خطاب به او فرمودند: «انك حقا من شجرة النبوة و من معدن الرسالة...»  به راستى كه تو از درخت نبوت و معدن رسالت هستى.

3. عبادت و بندگى: گرچه سراسر زندگى حضرت زینب‏ علیها السلام براى حفظ و احیاى معارف اسلامى سپرى شد، كه همه آن‏ها با هدف اطاعت از اوامر الهى انجام مى‏گرفت اما آن حضرت در عبادت به معنى خاص نیز از موقعیت‏ برجسته‏اى برخوردار بودند. در سخت‏ترین شرایط نیز به طور كامل به انجام وظایف عبادى اهتمام مى‏ورزیدند.

حضرت سجادعلیه السلام مى‏فرماید:عمه‏ام زینب در جریان حادثه كربلا با آن همه مشكلات حتى در شب عاشورا و شب یازدهم محرم نیز نماز شب را ترك نكردند.  امام حسین‏علیه السلام به اندازه‏اى به خلوص و بندگى زینب اعتقاد داشتند كه هنگام وداع خطاب به او فرمودند: یا اختاه لا تنسینى عند نافلة اللیل ؛ خواهرم مرا در نماز شب خود فراموش مكن.

باز امام سجادعلیه السلام مى‏فرماید:"عمه‏ام زینب در طول راه كوفه و شام، همواره نماز شب را به پا مى‏داشت. در برخى از منازل بین راه مى‏دیدم كه او از فرط خستگى و رنجورى ناشى از آزار دشمن، نمازهایش را در حال نشسته مى‏خواند." 

همه این وقایع به خوبى از اهتمام كامل حضرت زینب به عبادات خبر مى‏دهد و درست‏ به دلیل برخوردارى از این ویژگى بوده كه یكى از القاب آن حضرت «عابده آل على‏علیه السلام‏» انتخاب شده است.

4. شجاعت و شهامت: برخورد حضرت زینب‏علیها السلام در برابر دشمنان بسیار اعجاب‏انگیز است. وى با ستمگران با تمام وجود به مبارزه برخاست در حالى ‏كه آنان در اوج عظمت و اقتدار بودند. خطبه بى‏نظیرى را در حضور دژخیمان ایراد نمود وشجاعت‏ بى‏مانندى را از خود به نمایش گذاشت.

یكى از نویسندگان دراین‏ باره مى‏نویسد: برخورد و عكس‏العمل زینب در برابر دشمنان بسیار اعجاب‏انگیز است آنان در حالى‏ كه در اوج قدرت بودند، به تندى برخورد كرد. زینب شیرزنى از خاندان بنى هاشم است، آن‏ چنان با صداى بلند ندا سرداد كه كاخ سلطنت امویان ستمگر و غاصب از جاى كنده شد و در مجلس یزید سفاك سخنرانى مهمى انجام داد كه او و اطرافیانش را مفتضح نمود. 

5. حجاب و عفاف: زینب كبرى‏علیها السلام در رعایت عفاف همانند مادر بزرگوارشان بى‏بدیلبودند. مرحوم علامه مامقانى مى‏نویسد: زینب در حجاب و عفاف یگانه است احدى از مردان در زمان پدرش و برادرانش تا روز عاشورا او را ندیده بودند. 

فردى به نام یحیى مازنى مى‏گوید: من در مدینه مدت زیادى در همسایگى حضرت على‏علیه السلام به سر مى‏بردم، اما در این مدت به خدا قسم هرگز زینب را ندیدم و حتى صداى او را هم نشنیدم. 

حضرت سجادعلیه السلام مى‏فرماید:عمه‏ام زینب در جریان حادثه كربلا با آن همه مشكلات حتى در شب عاشورا و شب یازدهم محرم نیز نماز شب را ترك نكردند. امام حسین‏علیه السلام به اندازه‏اى به خلوص و بندگى زینب اعتقاد داشتند كه هنگام وداع خطاب به او فرمودند: یا اختاه لا تنسینى عند نافلة اللیل؛ خواهرم مرا در نماز شب خود فراموش مكن.آن حضرت نه تنها در حالت عادى بلكه در بحرانى‏ترین لحظات زندگى خود به مساله حجاب و عفاف اهتمام كامل داشتند. فردى روایت مى‏كند: «وقتى اسراى كربلا را وارد كوفه مى‏كردند امام سجاد را دیدم كه بر شترى بدون روپوش سوار كرده‏اند ... در این هنگام بانویى را دیدم كه بر شتر برهنه‏اى سوار است ‏سؤال كردم كه او كیست؟ جواب دادند: او زینب كبرى است.

این بانو خطاب به مردم كوفه مى‏گفت: اى مردم چشم‏هاى خود را از ما بپوشانید آیا از خدا و رسولش شرم نمى‏كنید به حرم و خاندان پیامبرخدا صلى الله علیه وآله در حالى كه پوشش و حجاب مناسبى ندارند نگاه مى‏كنید. 

نقل كرده‏اند پس از حادثه كربلا هر وقت كه از شام و كوفه صحبت مى‏شد، حضرت زینب چون به یادآن ایام، كه بدون پوشش مناسب خاندان پیامبر را از كوچه‏هاى این دو شهر عبور داده بودند، به شدت متاثر مى‏شدند.

6. گذشت و ایثار: روزى على‏علیه السلام مستمندى را به خانه آوردند تا از او پذیرایى كنند. وقتى از حضرت فاطمه‏ علیها السلام پرسیدند آیا در خانه چیزى هست كه با آن از مهمان عزیزمان پذیرایى كنیم؟ آن حضرت فرمودند: به غیر از مختصر غذایى كه براى زینب كنار گذاشته‏ام، چیزى وجود ندارد. در این لحظه كه حضرت زینب‏علیها السلام چهار سال بیش‏تر نداشتند، خطاب به مادر فرمودند: مادر جان غذاى مرا به مهمان بدهید. 

اوج ایثار و فداكارى و گذشت دختر على‏علیه السلام در روز عاشورا به نمایش گذاشته مى‏شود. نقل مى‏كنند: صبح روز عاشورا در حالى كه دو فرزند خود محمد و عون را به همراه داشت، خدمت امام حسین‏علیه السلام رسید. عرض كرد: جدم ابراهیم خلیل قربانى خدا را به جاى قربانى شدن اسماعیل از خداوند جلیل پذیرفت. برادر جان تو نیز امروز این دو قربانى مرا بپذیر و اگر دستور جهاد از بانوان برداشته نمى‏شد، هزار بار جان خود را در راه محبوب فدا مى‏كردم و هر ساعت ‏خواستار هزار بار شهادت مى‏شدم. 

آن‏گاه فرمود: دوست دارم فرزندانم جلوتر از برادرزادگانم به میدان بروند. و وقتى كه این دو نوگل زینب، پس از پیكار با دشمن به درجه رفیع شهادت نایل آمدند و پیكرهاى غرق به خون آنان را به كنارخیمه‏ها آوردند، همه زنان از خیمه‏ها بیرون آمدند اما زینب كبرى‏علیها السلام براى این‏ كه مبادا اباعبدالله‏علیه السلام خجالت زده شوند، از خیمه خود بیرون نیامد. 

در لحظات پایانى ظهر عاشورا وقتى بالاى سر پیكر خونین برادر و مقتداى خود امام حسین‏علیه السلام آمدند، با این جمله: پروردگارا این هدیه و قربانى را از اهل‏ بیت پیامبرصلى الله علیه وآله قبول فرما، نهایت اخلاص و فداكارى خود را به جهانیان اعلام كرد...

علاوه بر این اوصاف، زینب كبرى‏علیها السلام در صبر و بردبارى، زهد و تقوا، اخلاص و مدیریت و تدبیر و فصاحت و بلاغت و... بى‏نظیر بودند.

بى ‏تردید در شرایط سخت كنونى اگر بانوان جوامع اسلامى سیره عملى و اوصاف اخلاقى شیرزن كربلا را الگو و اسوه خود قرار دهند، روز به روز ارزش‏ها و فضایل آنان شكوفاتر خواهد شد و بى‏شك در صورت تحقق چنین مهمى زمینه سعادت دنیا و آخرت براى مسلمانان مهیا خواهد شد.