دحوالارض» به معنى گستردن زمين است. دَحو از جهت لغوى به معنى گستردن است و بعضى آن را به معنى پرتاب كردن و تكان دادن چيزى را از محل اصليش نيز معنا كرده‏اند و چون اين دو معنا لازم و ملزوم يكديگرند به يك مطلب برمى‏گردد، بنابراين مراد از دحوالارض اين است كه در آغاز تمام سطح زمين را آب‏هاى حاصل از باران‏هاى سيلابى نخستين فرا گرفته بود. اين آبها تدريجاً در گودال‏هاى زمين جاى گرفتند و خشكى‏ها از زير آب سربرآوردند و روز به روز گسترده‏تر شدند تا به وضع فعلى درآمد، (تفسير نمونه، ج 26، ص 100) كه به نظر برخى از مفسرين آيه 30 سوره نازعات وَ اَلْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها زمين را بعد از آن گسترش داد اشاره‏اى به همين گسترده شدن زمين دارد. به هر حال تعيين يك روز خاص مى‏تواند به عنوان زاد روز يا آغاز دوره‏اى باشد كه زمين از وضع پيشين خود متحول گشته (پس از گذشت دوران‏هايى كه مى‏گويند زمين كره مشتعلى بوده، رفته رفته سرد شده و بين از يكسرى تغييرات) سطح آن را مواد خاكى و عناصر اوليه پوشانده و آماده براى ظهور گياهان و حيوانات گشته است. در برخى از احاديث نيز آمده است كه زمين در آغاز از زير كعبه فعلى گسترش يافته است. در کتاب سعد النفوس للنفوس المنضود ص28 در ذیل « هو الذی مد الارض و جعل فیها رواسی و .....» آورده است که مدّ بمعنای همان دحوالارض می باشد که خداوند زمین را چون فرشی مبسوط کرد برای بندگان ....
در الفرقان في تفسير القرآن بالقرآن، ج‏30، ص: 90 روایتی از امام علی علیه السلام آمده است، عن إمام المتقين علي عليه السّلام: «إن شاميا سأله عن مكة المكرمة لم سميت مكة؟ قال: لأن الله مك الأرض من تحتها، أي دحاها». و المك هو الدحرجة كما في القاموس. فرد شامی از امام سوال نمود ، چرا مکه را مکه نامیدند امام علیه السلام فرمود به این دلیل که زمین از زیر حرکت پیدا کرده است و مکّ به معنای حرکت منظم و اظطراب است و آنچه که در تفاسیر از دحوالارض به بسط و گسترش یاد میکنند منافی این معنا نیست ، چرا که هر بسط و انبساطی ملزم به حرکت و اظطراب است .
و عنه عليه السّلام أيضا: «فلما خلق الله الأرض دحاها من تحت الكعبة ثم بسطها على الماء».
در كتب ادعيه و آداب و سنن شب و روزى به عنوان «دحوالارض» ضبط شده است كه همان شب و روز بيست و پنجم ماه ذيقعده است و براى عبادت در اين روز و روزه روز آن ثواب فراوانى نقل كرده‏اند و همچنين براى اين روز نماز و دعاى مخصوصى نيز وارد شده است كه دعاى اين روز مشتمل بر مضامين عالى اخلاقى و اجتماعى و طلب رحمت و توفيق توبه و پيروزى اهل حق است، (تفسير پرتوى از قرآن، تفسير جزء سى‏ام، سوره نازعات، ذيل آيه 30).
در مفاتيح‏الجنان در باب اعمال ماه ذيقعده روايتى نقل شده است كه چنين است: از حسن بن على وشّار روايت است كه گفت من كودك بودم كه با پدرم در خدمت امام رضا(علیه السلام) شام خورديم در شب بيست و پنجم ماه ذيقعده پس فرمودند كه امشب حضرت ابراهيم(علیه السلام) و حضرت عيسى(علیه السلام) متولد شده‏اند و زمين از زير كعبه پهن شده است پس هر كه روزش را روزه بدارد چنان است كه شصت ماه را روزه داشته است و در روايت ديگرى آمده است كه در اين مثل چنين روزى حضرت قائم(علیه السلام) قيام خواهند نمود. آنچه در مجموع استفاده مى‏شود اين است كه: اين روز مباركى است كه رحمت الهى براى بندگان گسترش يافته، گسترش زمين در چنين روزى سمبل و نمادى از گسترش رحمت و فيض الهى براى بندگان اوست.
وقایع روز دحوالارض
بدانكه در بيست و پنجم ذى القعده ، آدم صفى عليه السلام بدستيارى جبرئيل ، خانه كعبه را برآورد و حجرالاسود را نصب كرد و اين خانه ، محل اسعاف مطالب و مطاف قادم و ذاهب بود تا دو هزار و دويست و چهل و دو سال از هبوط گذشته كه طوفان نوح ، واقع شد و آب تمام عالم را فرو گرفت و اگر چه ((بيت العتيق )) از آسيب غرق ، محفوظ ماند، اما چنانچه در تاريخ است بيشتر حائط آن بنا، عرصه هدم و محو گشت و بعد از طوفان آن موضع چون تل سرخى مينمود و مردم از آن تل سرخ ، حوائج خود مى خواستند و قربانى مينمودند و اين بود تا سه هزار و چهارصد و بيست و نه سال بعد از هبوط كه حضرت ابراهيم مأمور به تجديد عمارت خانه مكه شد. بس بمدد اسماعيل و ارشاد جبرئيل بساختن خانه پرداخت . پسر سنگ آوردى و پدر بر روى هم نهادى و چون بمقام حجرالاسود رسيد، اسماعيل در پى سنگ نيكوئى بود كه در خور آن موضع باشد كه صدائى از كوه ابوقبيس بر آمد كه اى ابراهيم ! ترا نزد من وديعتى است و حجرالاسود را كه جبرئيل هنگام طوفان در آن كوه پنهان كرده بود، تسليم ابراهيم كرد و آنحضرت بجاى خودش ‍ استوار فرمود. و توليت آن بقعه شريفه را به اسماعيل تفويض نمود.
و در اين روز، سنه 664، وفات يافت سيد اجل عالي مقام ((طاوس آل طاوس رضى الدين على بن موسى بن جعفر)) مشهور به ((سيد ابن طاوس )). نسب شريفش منتهى مى شود به ((داود بن حسن بن حسن مجتبى )) عليه السلام . والده ماجده اش دختر ((شيخ مسعود ورام بن ابى فراس )) و برادرش سيد اجل ((احمد بن موسى )) صاحب بشرى و ملاذ است و پسر برادرش ((سيد عبدالكريم بن احمد)) صاحب فرحة الغرى است و فضائل سيد در زهد و عبادت و تقوى و جلالت قدر و معرفت او بعظمت خدا و ائمه عليهم السلام ، زياده از آنستكه ذكر شود، هر كه طالب باشد رجوع به كتب آنجناب نمايد خصوص به كتاب ((كشف المهجة )).
(( و كان رحمه الله مستجاب الدعوه و صاحب الكرامات الباهرة و كان فصيحا بليغا دعاءا و بالجمله اطاله الكلام فى حقه اذراء لشانه .))
او نميماند بما گرچه ز ما است ما همه مسيم و احمد كيميا است
و در اين روز، سنه 760، وفات يافت ((عبدالله بن يوسف حنبلى )) معروف به ((ابن هشام )) صاحب كتاب ((مغنى اللبيب )) و او غير از ((ابن هشام )) صاحب ((سيره نبويه )) است . (کتاب وقایع الایام حاج شیخ عباس قمی)
در مناظره‌ معروفي‌ كه‌ بين‌ امام‌ صادق‌(علیه السلام) و ابن‌ ابي‌ العوجاء اتفاق‌ افتاد ـ طبق‌ نقل‌ مرحوم‌ صاحب‌ حدائق‌ در ج‌17 ص‌390 كتاب‌ حدائق‌ الناضرة‌ ـ حضرت‌ چنين‌ فرمود: خداوند كعبه‌ را دوهزار سال‌ قبل‌ از دحوالارض‌ خلق‌ كرد.
در متون تفسیری :
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ (آل عمران / 96)
محقق است كه اول خانه كه براى افراد انسان قرار گرفت هر آينه خانه‏اى است كه در مكه در حالى كه با بركت است و وسيله هدايت اهل عالم است.
آنچه مستفاد از اخبار بسياريست كه در كافى و غيره نقل شده و ميتوان منطبق بر قواعد هيئت نمود اينست كه كره زمين در جوف دريا بود و آب احاطه بجميع اطراف زمين داشت و بتوسط باد امواج دريا بسيار شد و در اثر آن يك قسمت از زمين از آب خارج شد كه فعلا يك ربع از كره زمين از آب خارج است و اول قطعه كه از آب خارج شده مسجد الحرام بود كه كعبه در آن واقع و سپس بتدريج خارج شد تا كنون كه يك ربع كره خارج شده، و ممكن است معناى دحو الارض كه در اخبار دارد روز 25 ذى القعده بوده كه اول مكه بود و سپس ساير بقاع همين معنى باشد و ممكن است كه مكه را امّ القرى گفتند بهمين مناسبت باشد و اين معنى مثبتست بر اينكه معناى. للناس جهت استفاده زندگى باشد. و اما اگر مراد جعل بر عبادت باشد چنانچه از پاره اخبار استفاده ميشود مراد از بيت كعبه معظمه است و دليل بر اين ميشود كه اول ساختمانى كه روى زمين بنا شد كعبه بوده كه حضرت آدم على نبيّنا و آله و عليه السّلام قواعد آن را بنا كرد و طواف حول كعبه نمود و سپس انبياء بعد از او تا زمان ابراهيم عليه السّلام كه مأمور شد با اسمعيل بر آن قواعد جدران كعبه را بنا كند (أطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 288)
(و الارض بعد ذلك دحاها).
منظور از «دحو الارض» اين است كه در آغاز تمام سطح زمين را آبهاى حاصل از بارانهاى سيلابى نخستين فرا گرفته بود اين آبها تدريجا در گودالهاى زمين جاى گرفتند و خشكيها از زير آب سر برآوردند و روز به روز گسترده‏تر شدند تا به وضع فعلى درآمد- و اين مسأله بعد از آفرينش زمين و آسمان روى داد. (آيه 31)- بعد از گسترش زمين و آماده شدن براى زندگى و حيات سخن از آب و گياه به ميان آورده، مى‏فرمايد: «و از آن، آب و چراگاهش را بيرون آورد» (اخرج منها ماءها و مرعاها).
اين تعبير نشان مى‏دهد كه آب در لابلاى قشر نفوذ پذير زمين پنهان بود، سپس به صورت چشمه‏ها و نهرها جارى شد و حتى دريا و درياچه‏ها را تشكيل داد. ولى از آنجا كه عوامل مختلفى مى‏توانست آرامش زمين را بر هم زند- از جمله طوفانهاى عظيم و دائمى و ديگر جزر و مدهائى كه در پوسته زمين بر اثر جاذبه ماه و خورشيد و همچنين لرزه‏هايى كه بر اثر فشار مواد مذاب درونى رخ مى‏دهد- آن را به وسيله شبكه نيرومندى از كوهها كه سرتاسر روى زمين را فرا گرفته آرام كرد.
و لذا مى‏فرمايد: «و كوهها را ثابت و محكم نمود» (و الجبال ارساها).
و در پايان مى‏فرمايد: «همه اينها براى بهره‏گيرى شما و چهارپايانتان است»! (متاعا لكم و لانعامكم). تا از مواهب حيات بهره گيريد و به غفلت نخوريد. (برگزيده تفسير نمونه ج 5 ص 401).
ترجمه‌ فرازهايي‌ از دعاي‌ اين‌ روز:
خدايا! زمين‌ را گستراندي‌، دانه‌ را در لايه‌هاي‌ تاريك‌ زمين‌ شكافتي‌، مرارت‌ را از دوش‌ بندگان‌ برگرفتي‌، غم‌ و اندوه‌ را از دلها زدودي‌. عزيزا! در اين‌ روز بزرگ‌ و پرفضيلت‌ كه‌ نزد مؤمنان‌ به‌ امانتش‌ نهادي‌، تو را به‌ رحمت‌ بي‌انتهايت‌ سوگند مي‌دهم‌ كه‌ بر بنده‌ صالحت‌ محمد مصطفي‌ و بر خاندانش‌ پاكش‌ درود بفرست‌ واز گنجينه‌ الطافت‌ باراني‌ پايان‌ نيافتني‌ برما بباران‌! و بر توبه‌اي‌ خالص‌ و بازگشتي‌ نيكو به‌ سوي‌ خودت‌ ياري‌مان‌ كن‌.
منابع :
مجمع البحرین ریشه دحو
اطیب البیان فی تفسیر القرآن ج3 ص288
برگزيده تفسير نمونه ج 5
وقایع الایام شیخ عباس قمی
الفرقان في تفسير القرآن بالقرآن ج3